Dwór w Gołębiu z XVIII wieku we wspomnieniach Anny Nakwaski

Nim matka moja dziedzinę Flory w Gołębiu objęła, starostwo to było w ręku jakiejś możnej pani, z Mniszchów domu, która tu, choć w odmiennym zupełnie rodzaju jak Ossolińscy, zostawiła wyraźne ślady swojego smaku i widzenia.

Dwór i wieś w Gołębiu, zabudowania, kościół i lasek, wszystko dawne, bogate, świadczyło o możności i smaku dawniejszych jego starostów. Posiadacze tego pięknego mienia w przeszłych wiekach, z rodu Ossolińskich lub Tęczyńskich, zostawili tu pobożne po sobie pamiątki, mianowicie założeniem nader wspaniałego kościoła, którego wysokie wieże o mil kilka za Wisłą widać. Obok kościoła, na rozległym cmentarzu wznosił się loret, zbudowany w rozmiarze i podobieństwie słynnego przybytku Boga Rodzicy w Lorecie, we Włoszech, wystawiony przez jakiegoś pielgrzymującego tam Ossolińskiego, może nawet przez owego Jerzego, co po francuskiej stolicy siał srebrnemi podkowy. Mnogie tarcze z Toporem, herbem Ossolińskich i Tęczyńskich rodziny, jak tu tak i na kościele, twierdzenie to moje usprawiedliwiają.

Przeprawiwszy się promem przez Wisłę, podróżny zapuszczał się w piękną zieloną knieję, Kępą zwaną, która na wzór lasów we Francji zamki otaczających, poprzecinana była ulicami, zbiegającymi się do środka, ku okrągłej łące. Za Kępą roztaczała się wieś ogromna ponad niewielkim stawem, który po moście przebywszy, wjeżdżało się pod cieniem starych lip na dziedziniec. Ten wysokemi grabowemi szpalerami otoczony, zielonym trawnikiem jak kobiercem wysłany, poprzedzał wielki staroświecki budynek, ocieniony czterema jak on staremi kasztanami.

Dom w Gołębiu nie przypominał średniowiecznych zamków, tym mniej tegoczesnych modnych pałacy; był to ten sam dworzec, w którym konfederacja Gołębska za Królem Michałem Wiśniowieckim zawiązała się. Grube jego mury, wysokie ale wązkie okna, w małe na ołów osadzane szybki, kolorowe piece i kapiaste kominy, oraz symetryczny rozkład jego wnętrza, nie bardzo widać przypadały do smaku owej wielkiej pani [Katarzynie z Zamojskich Mniszchowej], która tyle podróżując po Francji i krajach południowych, ich wytworności i wygody na naszą ziemię przenieść zamyśliła. W tej myśli, dziwacznym konceptem dostawić kazała do murowanego dworca budynek drewniany, wysokością i wielkością zupełnie mu równy, ale zewnątrz deskami obity, kryty dachówką, a tak bokiem jednym przytykający do dawnego, że zajeżdżający na dziedziniec widział tylko połowę dachu, bo druga, szpalerami i lipami zakryta, w ogród była zwrócona. W tej to części domu istniały jeszcze z francuskich fabryk krzesła, kanapy, ekrany, piękną krzyżową robotą poryte; wspaniałe marmurowe kominy, a nad nimi wielkie zwierciadła; lamperje i odrzwie żółtym pokostem były powleczone; dwa świeczniki wisiały 11 sufitu szkiełkami migoczące. Ogromna sala, lubo trzema oknami od ogrodu oświetlona, była, jak inne w tej części domu pokoje, bardzo poważna, smutna, bo wszystko tu staroświetczyzną trąciło. A lubośmy z siostrą wielce podziwiały baranki i pasterki, na kanapach i krzesłach wyszywane i malowane, zimno nam jednak zawsze bywało w tych paradnych pokojach, i przypominam sobie, żeśmy zwykle czem prędzej wielką ową salę przebiegały, dążąc do chłodnika [altany] z lip odwiecznych, które od ogrodu ocieniały dworzec. Pół wieku prawie upłynęło odtąd, kiedy zwiedzając w Francji pokoje Woltera, ujrzałam tam na firankach i krzesłach tę samą bawełnianą tkankę, która zdobiła pokoje w Gołębiu, jakby z jednej były rolki, i krzesła tym samym wzorem wyrobione.

Ale wróćmy do Gołębia, do pięknego ogrodu. Był on zaiste piękny, rozległy, a co więcej, niczem do ówczesnych sądów, a nawet do już gdzie nie gdzie istniejących dzikich promenad niepodobny. Pod oknami starego dworu kwitły rozliczne kwiaty, na rabatach pod sznur prowadzonych; w środku tego francuzkiego parteru były cyfry całej rodziny naszej, z zielonego bukszpanu, dobrze się odrzynające na podsypie żółtego wiślanego piasku. Dalej był chłodnik lipowy, dalej jeszcze jakiś niby park angielski z dużemi trawnikami, pośród winogradu, morwowych szpalerów i dopiero co do nas przeszczepionej akacji. Chateczka, wyłącznie mojej matce służąca, szczupła, ale wygodnie urządzona, we wszystkie kobiece przybory zaopatrzona, była celniejszą ogrodu ozdobą. Na drugim jego końcu wznosił się niewielki pagórek z świątynią, widać leśnemu jakiemuś bóstwu poświęconą; u stóp tego wzgórza ciągnęła się długa, prosta lipowa aleja do Puław idąca.

Każdego więc lata, upatrzywszy dzień pogodny, zaopatrzeni w zapasy do obiadu, wyruszaliśmy o świcie z Gołębia na ową wyprawę do Kazimierza. Tam matka, z ogrodowym i służącymi, krzewy i rośliny naznaczała, które miały być wykopane w jesieni i do ogrodu w Gołębiu przewiezione; my, dzieci obiegaliśmy wszystkie Kaźmirowskiego zaniku zakątki.