Kapliczka w Bonowie, fot. M. Daniłko, kwiecień 2021.
w 2022 roku mija 255. rocznica powstania wsi Bonów oraz 85. rocznica wywłaszczenia mieszkańców tej osady. Bonów istniał przez 170 lat, na początku mieszkało tam 18 rodzin, a w ostatnich latach 106 rodzin. Teren wsi został przeznaczony pod poligon wojskowy dla Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa nr 1 w Dęblinie, a ludność przeprowadziła się w latach 1936-1937 do innych miejscowości.
Nazwa wsi Bonów
Wieś Bonów powstała w latach 60. XVIII wieku i należała do starostwa gołębskiego i parafii Gołąb. W tym czasie starostwo gołębskie znajdowało się w rękach Katarzyny z Zamojskich Mniszchowej, wdowie po podkomorzym Wielkiego Księstwa Litewskiego, Janie Karolu Mniszchu, który zmarł w 1759 roku. Katarzyna Mniszchowa samodzielnie zarządzała dzierżawą do 1771 roku, miedzy innymi nakazała rozbudowę gołębskiego dworu, czyli siedziby starostwa oraz z jej polecenia obsadzono lipami niektóre drogi w okolicy (m.in. trasę łączącą Gołąb z Wólką Gołębską). Była także inicjatorką powstania wsi Bonów w pobliżu Gołębia. Nazwa miejscowości prawdopodobnie pochodzi od imienia psa Bonusia, którego właścicielką była właśnie Katarzyna z Zamojskich Mniszchowa. Według legendy przekazanej przez Annę Nakwaskę, córkę Stanisława Kostki Krajewskiego, późniejszego dzierżawcy dóbr gołębskich, piesek został pochowany na piaszczystych wzgórzach w pobliżu Bonowa.
Początki Bonowa
Niezwykle wartościowym dokumentem jest lustracja starostwa gołębskiego z początku lat 70. XVIII wieku. Inwentarz ten powstał w styczniu 1771 roku po śmierci Katarzyny Mniszchowej, kiedy starostwo gołębskie przeszło w posiadanie nowego dzierżawcy, Jacka Ogrodzkiego – pisarza koronnego.
Granice starostwa przebiegały inaczej niż granice parafii Gołąb. W skład starostwa gołębskiego w 1771 roku wchodziły następujące miejscowości: Gołąb, Wólka Gołębska, Bałtów, Skoki, Nieciecz i nowopowstały Bonów. W skład parafii w tym czasie wchodziło więcej miejscowości, poza już wymienionymi, do parafii należały: Gronki, Matygi, Kudłów, Borowa, Obłapy, Niebrzegów, Borysów, Kośmin, Strzyżowice.
Bonów powstał na gruntach piaszczystych w pobliżu Bałtowa, Wólki Gołębskiej, Gołębia i Niecieczy. Bałtów, Gołąb i Wólka Gołębska, podobnie jak Skoki nad Wieprzem, istniały od średniowiecza, Nieciecz powstała w XVI wieku. Wiek XVIII raczej był łaskawszy dla mieszkańców starostwa, niż poprzedni wiek XVII, czyli czas wojen i konfederacji, które wyniszczyły i wyludniły okolicę. Powstanie nowej osady w tym regionie świadczy o stabilizacji i rozwoju.
We wspomnianej lustracji znajdują się bardzo szczegółowe informacje o wsi Bonów. W pierwszym zdaniu opisu tej osady zaznaczono, iż jest to nowa miejscowość, która powstała prawdopodobnie w 1767 roku, ponieważ w 1770 roku upłynęły trzy lata zwolnienia mieszkańców Bonowa od powinności na rzecz starostwa gołębskiego:
To wieś nowo w gruntach Starostwa Gołąbskiego osadzona ma pola piaszczyste. Poddani w niej mieszkający żadnej jeszcze powinności nie odbywają, lubo im czas wolności trzyletni onym wyszedł, nie masz jednak ustanowienia, jakie powinności czynić mają.
AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, seria 11 ASK LVI – Inwentarz Starostw, Inwentarz starostwa gołąbskiego. Województwo lubelskie, sygn. 75, s. 27.
W Bonowie znajdowały się budynki należące do starostwa gołębskiego, były to:
Folwarczek – na węgieł budowany, słomą pokryty, o dwóch izbach z piecami, z kominkami murowanymi, komin jeden pleciony nad dach wyprowadzony. W izbie jednej dwa okna małe (…), w drugiej zaś izbie także okna. Pod tym folwarczkiem, piwniczka (…), drzwi w nim wszystkie na biegunach, podłogi nigdzie nie ma.
AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, seria 11 ASK LVI – Inwentarz Starostw, Inwentarz starostwa gołąbskiego. Województwo lubelskie, sygn. 75, s. 27.
W 1771 roku w Bonowie istniała karczma, w której znajdowała się izba dla karczmarza. Pomieszczenie to miało jedno okno i piec z kominkiem z cegły, nie było w nim podłogi. Przy karczmie znajdowała się stajnia. Karczmarzem był Żyd, który co roku płacił do dworu gołębskiego określoną kwotę.
Pierwsi mieszkańcy Bonowa
Naturalnie więcej szczegółów o historii Bonowa znamy z ostatnich lat istnienia osady. Nazwiska ostatnich mieszkańców Bonowa zostały utrwalone na tablicy kapliczki wzniesionej w 60. rocznicę wysiedlenia. Podpisy tych gospodarzy można zobaczyć w dokumencie z 1935 roku, jest to wykaz doręczonych orzeczeń o wywłaszczeniu i ustaleniu odszkodowania.
Na szczęście anonimowi nie pozostają również pierwsi włościanie Bonowa. W czasie spisywania lustracji starostwa gołębskiego w 1771 roku w Bonowie mieszkali następujący gospodarze:
- Jan Kamola – Kamola to jedno z najpopularniejszych nazwisk parafii Gołąb, pojawia się prawie we wszystkich miejscowościach należących do parafii, szczególnie w Gołębiu, Skokach i Bałtowie, ostatnie rody o tym nazwisku z Bonowa zostały wywłaszczone w latach 1936-1937. Gospodarz Jan Kamola zmarł w 1777 roku, miał 65 lat.
- Łukasz Maj – jedno ze starszych i bardziej znanych nazwisk w parafii Gołąb, zapisywane również jako May. Gospodarz Łukasz Maj zmarł w 1783 roku, miał 48 lat.
- Jan Maj – w XIX wieku nazwisko Maj najliczniej występowało w Gołębiu i Bonowie, później pojawia się w innych miejscowościach parafii Gołąb.
- Mateusz Maj – gospodarz ten zmarł w 1780 roku, miał 45 lat.
- Tomek Kruk – w XIX wieku w parafii Gołąb nazwisko to było najliczniej odnotowane w Gołębiu i Kośminie.
- Antoni Capała – w XIX wieku w parafii Gołąb nazwisko Capała najczęściej występowało w Gołębiu i Bonowie oraz w Borowej, Niebrzegowie i na Wólce Gołębskiej. Gospodarz Antoni Całapła zmarł w 1785 roku, miał 50 lat.
- Jędrzej Majcher – nazwisko to nie występowało w zachowanych księgach metrykalnych parafii Gołąb, poza odnotowaniem zgonu Wiktorii Majcher w 1887 roku.
- Józef Antoniak – w XIX wieku nazwisko Antoniak było odnotowywane najczęściej na Wólce Gołębskiej, a także w Gołębiu i Bonowie. Gospodarz ten zmarł w 1777 roku, miał 40 lat.
- Antoni Maj
- Florek Kopeć – w XIX wieku nazwisko to najczęściej występowało w Bałtowie i w Gołębiu, później w Borowej i na Skokach.
- Antoni Kamola – gospodarz ten zmarł w 1782 roku w Bonowie, miał 56 lat.
- Tomasz Dunia – nazwisko znane w parafii Gołąb, częściej niż w Bonowie, było notowane w Gołębiu, Niebrzegowie, Bałtowie, Borysowie, na Wólce Gołębskiej.
- Michał Teper – nazwisko to w zachowanych księgach metrykalnych parafii Gołąb najczęściej występuje w Bonowie, ale jest odnotowane także w Gołębiu, Niecieczy i na Skokach. Ostatni gospodarze, noszący nazwisko Teper, z Bonowa zostali wywłaszczeni w latach 1936-1937.
- Paweł Gowin – najstarsze wpisy metrykalne z nazwiskiem Gowin dotyczą mieszkańców Bonowa, w XIX wieku nazwisko to pojawia się także w miejscowościach należących do parafii Gołąb: Wólce Gołębskiej, Gołębiu, Bałtowie.
- Ludwik Pączek – nazwisko notowane w Gołębiu i w Bonowie, po 1817 roku znika z parafii Gołąb.
- Ludwik Matysiak – nazwisko popularne w parafii Gołąb, szczególnie w miejscowościach: Gołąb, Wólka Gołębska, Bałtów. Ostatnie rodziny Matysiaków z Bonowa zostały wywłaszczone w latach 1936-1937.
- Adam Sołtysiak – nazwisko nie zostało odnotowane w księgach metrykalnych parafii Gołąb.
- Bartłomiej Kasperek – nazwisko odnotowane w lustracji w Bonowie, w tym czasie nazwisko to występowało najliczniej z miejscowości należących do parafii Gołąb na Skokach i w Niebrzegowie. Gospodarz Bartłomiej Kacperek zmarł w 1782 roku w wieku 60 lat.
W 1771 roku w Bonowie mieszkało 18 rodzin, wśród nich dominuje nazwisko Maj. Na podstawie zachowanych aktów zgonów pierwszych mieszkańców Bonowa, wiadomo, że wieś była zakładana przy pomocy doświadczonych gospodarzy w wieku 30-40 lat, pochodzących ze starostwa gołębskiego i parafii Gołąb, a szczególnie z miejscowości: Gołąb, Bałtów, Wólka Gołębska, potwierdza to fakt, że na przełomie XVIII-XIX wieku w Bonowie przeważały nazwiska charakterystyczne dla tych wiosek: Antoniak, Kamola, Matysiak, Maj, Capała, Dunia, Kopeć, Teper. W Bonowie pojawiły się też nowe nazwiska: Majcher, Pączek, Sołtysiak, świadczą one o ludności napływowej, ale przybywającej tu tylko w pierwszych latach istnienia wsi.
W całej lustracji z 1771 roku zapisano tylko nazwiska gospodarzy należących do starostwa, nie zapisywano nazwisk włościan, którzy pracowali w majątku proboszczowskim. Prawdopodobnie również tę zasadę zastosowano przy mieszkańcach wsi Bonów.
Bonowskie dzieci
Z analizy dokumentów metrykalnych parafii Gołąb z lat 1776-1789, wynika, iż wieś Bonów stopniowo się rozwijała, przybywało nowych mieszkańców. Warunki życia były takie same, jak w sąsiednich miejscowościach. Mężczyźni, przeciążeni pracą na roli, rzadko kiedy osiągali wiek 60-70 lat. W tamtym czasie kobiety często umierały w wieku 20-30 lat, duża śmiertelność panowała wśród najmłodszych.
W XVIII-XIX wieku przeciętna chłopska rodzina liczyła 8-10 dzieci, zdarzały się domy, w których urodziło się nawet 12 dzieci. Niestety z tak dużej liczby potomstwa, wychowywała się jedynie połowa. Ówczesne warunki mieszkaniowe były niezwykle trudne. Wieloosobowe rodziny mieszkały w domu składającym się tylko z jednej ciasnej izby. Gospodarze utrzymywali się z tego, co udało im się wyhodować. Plony uzależnione były przede wszystkim od warunków pogodowych. Głód i bieda dokuczały wszystkim. W tak trudnych warunkach materialnych, wysoka śmiertelność wśród dzieci, nie jest zaskakująca. Antoszka, nauczycielka, która pracowała w Gołębiu pod koniec XIX wieku, twierdziła, iż poza zarazami i brakiem leków, dzieci umierały z powodu niewłaściwego pielęgnowania. Matki nie znały podstawowych zasad higieny, jakie należało spełnić, aby utrzymać dziecko w zdrowiu. Dopóki maluch był zdrowy, niewiele się nim przejmowano, gdy zachorował, matka rzucała najpilniejszą pracę, aby ratować syna lub córkę.
Ponieważ dzieci, tak licznie zapisane w księgach zgonów z parafii Gołąb z XVIII i XIX wieku, często pozostają w zapomnieniu, poniżej lista zachowanych aktów zgonów dzieci zmarłych w latach 1776-1789 w Bonowie:
- Kazimierz Badurski – zmarł w 1776 roku, miał 13 dni, był synem Łukasza Badurskiego.
- Piotr Kruk – zmarł w 1776 roku, miał 6 lat, był synem Tomasza Kruka.
- Katarzyna Kruk – zmarła w 1776 roku, miała 2 lata i 5 miesięcy, była córką Tomasza Kruka, jej zgon został odnotowany 10 dni później po zgonie jej brata, Piotra, prawdopodobnie oboje odeszli z powodu tej samej choroby zakaźnej.
- Marianna Matysiak – zmarła w 1776 roku, miała 5 lat i 2 miesiące, była córką Ludwika Matysiaka.
- Justyna Matysiak – zmarła w 1777 roku, miała 5 miesięcy, była córką Ludwika Matysiaka.
- Wincenty Teper – zmarł w 1779 roku, miał 1 rok, był synem Michała Tepra.
- Jacenty Kęsik – zmarł w 1782 roku, miał 2 lata i 1 miesiąc, był synem Michała Kęsika.
- Apolonia Molęda – zmarła w 1782 roku, miała 4 lata i 10 dni, była córką Marcina Molędy [nazwisko Molęda zapisywane jest w księgach metrykalnych jako Molęda lub Molenda].
- Józef Namiota – zmarł w 1782 roku, miał 6 tygodni, był synem [Bazylego?] Namioty [prawdopodobnie chodzi o nazwisko Namięta].
- Salomea Pączek – zmarła w 1783 roku, miała 3 lata i 5 miesięcy, była córką Ludwika Pączka.
- Mikołaj Pączek – zmarł w 1783 roku, miał 11 miesięcy, był synem Ludwika Pączka.
- Florian Teper – zmarł w 1783 roku, miał 2 lata i 1 miesiąc, był synem Michała Tepra.
- Pączek Maciej – zmarł w 1784 roku, miał 3 dni, był synem Ludwika Pączka.
- Łucja Michalska – zmarła w 1788 roku, miała 2 lata i 4 miesiące, była córką Antoniego Michalskiego.
- Marcin Namiota – zmarł w 1788 roku, miał 4 lata i 3 miesiące, był synem Grzegorza Namioty [prawdopodobnie chodzi o nazwisko Namięta].
- Małgorzata Molęda – zmarła w 1789 roku, miała rok i 9 miesięcy, była córką Marcina Molędy.
- Jakub Namiota – zmarł w 1789 roku, miał 2 lata i 11 miesięcy, był synem Grzegorza Namioty [prawdopodobnie chodzi o nazwisko Namięta].
- Tomasz Namiota – zmarł w 1789 roku, miał rok i 8 miesięcy, był synem [Bazylego?] Namioty [prawdopodobnie chodzi o nazwisko Namięta].
Bonów nie stanowił wyjątku, w tamtym czasie śmiertelność wśród dzieci była duża również w innych miejscowościach parafii Gołąb.
Bibliografia:
- Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego, seria 11 ASK LVI – Inwentarz Starostw, Inwentarz starostwa gołąbskiego. Województwo lubelskie, sygn. 75, s. 27.
- Parafia Gołąb, Księga Zgonów z lat 1776-1797.
- Antoszka, Higiena ludowa, Warszawa 1896.
- Antoszka, Upominek dla matek i gospodyń, Warszawa 1896.