Kościół w Gołębiu, lipiec 2020, fot. M.D.
Cholera morbus w województwie lubelskim w 1831 roku
Pod koniec grudnia 1830 roku władze powstańcze wiedziały, iż ludność Cesarstwa Rosyjskiego zmagała się z niebezpieczną chorobą, cholerą, a ogniska epidemii pojawiały się coraz bliżej granic z Królestwem Polskim. Cholera przebiegała bardzo gwałtownie i boleśnie, charakterystycznym objawem był silny ból brzucha, biegunka i wymioty, spadek temperatury ciała, skurcze rąk i nóg. Choroba częściej atakowała ludzi ubogich i niedożywionych [1]. Pierwszy przypadek cholery na Lubelszczyźnie został odnotowany 2 kwietnia 1831 roku w Kurowie w księgach metrykalnych ludności żydowskiej, następnie 13 kwietnia wśród ludności wyznania mojżeszowego w Lublinie i w księgach metrykalnych parafii rzymskokatolickiej na obrzeżach Lublina [2]. Początkowo cholera pojawiała się w tych miejscowościach, które znajdowały się na trasie przemarszu i postoju wojsk rosyjskich. Nasilenie epidemii w Królestwie Polskim przypadło na kwiecień-maj. Cholera atakowała w równym stopniu kobiety i mężczyzn, rzadziej osoby starsze i dzieci [3]. Cholera atakowała najbiedniejszych, nie bez powodu najwięcej ofiar w Królestwie Polskim zmarło na cholerę na przednówku, kiedy nawet w ciągu spokojnego roku brakuje żywności. W czasie powstania listopadowego niedostatek pokarmów i głód dotykał włościan, mieszczan i Żydów. W niektórych miejscowościach pojawiały się nawroty zarazy. Ówczesna opieka lekarska nie radziła sobie z epidemią, wpływał na to niedostateczny stan wiedzy na temat tej choroby oraz fakt, iż ludność powszechnie nie dbała o higienę. Często chorzy odmawiali przyjęcia lekarstwa zaleconego przez lekarza, a swoje zdrowie powierzali różnym praktykom zabobonnym, jak przelewanie wosku lub jajka. Na ziemiach polskich starano się izolować chorych w szpitalach, a do miejscowości, w których wystąpiły przypadki cholery, rozsyłano specjalną broszurę „Wiadomość o cholerze” autorstwa Michała Kaczkowskiego i zobowiązano m.in. wójtów, felczerów i księży do rozpowszechnia i stosowania się do informacji tam zawartych. Ważnym rozporządzeniem był nakaz grzebania zwłok osób zmarłych z powodu cholery na specjalnych cmentarzach poza wsiami i miastami. Zalecano, aby pogrzeby odbywały się nocą lub o świcie. Zdaniem lekarzy, zwłoki były głównym źródłem epidemii [4]. Epidemia cholery w Królestwie Polskim wyciszyła się pod koniec maja 1831 roku, był to tylko stan przejściowy, gdyż w czerwcu odnotowano kolejne przypadki tej zarazy w całym Królestwie Polskim. 25 czerwca 1831 roku w Gołębiu odnotowano pierwszy zgon z powodu cholery. W maju 1831 roku wojska powstańcze wybudowały most i przyczółek mostowy w Gołębiu, a pod koniec maja tegoż roku miała miejsce niewielka potyczka polsko-rosyjska. 25 czerwca 1831 roku wycofujące się wojska polskie, opuszczając Lubelszczyznę, w Gołębiu przeszły Wisłę po tymczasowym moście [5]. Również 25 czerwca 1831 roku odnotowano pierwszy zgon z powodu cholery wśród mieszkańców Gołębia.
Ofiary cholery w Gołębiu w 1831 roku
W parafii Gołąb z powodu epidemii cholery zmarły 62 osoby, z tej liczby 61 osób to mieszkańcy Gołębia a 1 osoba to mieszkaniec wsi Skoki (Karol Miazga, 35 lat). Najmłodszą ofiarą zarazy był 3-miesięczny chłopiec Stanisław Molenda, a najstarszymi osobami, które umarły z powodu cholery, byli Jan Kruk i Bartłomiej Motyczka, obaj liczący 70 lat. Pierwszą odnotowaną w księgach metrykalnych ofiarą cholery był kowal Michał Chaberski, miał 52 lata, zmarł 25 czerwca 1831 roku. Ostatnią osobą, która zamarła z powodu tej epidemii była Teresa Ostolska, panna mająca 20 lat, zmarła 14 października 1831 roku. Zatem cholera wśród mieszkańców Gołębia wyznania rzymskokatolickiego trwała od czerwca do października 1831 roku (nie posiadamy takich danych dotyczących mieszkańców Gołębia wyznania mojżeszowego). Początkowo zgony osób chorych na cholerę odnotowywano w księgach metrykalnych raz na kilka dni. Szczyt epidemii przypadł na sierpień, wtedy w ciągu jednego dnia odnotowywano po kilka zgonów z powodu cholery, najwięcej chorych zmarło 16 sierpnia 1831 roku (6 osób). W parafii Gołąb łącznie z powodu cholery umarło: 27 mężczyzn, 24 kobiet i 11 dzieci [6].
Z powodu epidemii cholery w 1831 roku w Gołębiu umarły następujące osoby (kolejność według wpisów do Księgi Zmarłych z parafii Gołąb z 1831 roku):
- Michał Chaberski – to pierwsza ofiara cholery w Gołębiu, zmarł 25.06.1831 roku (numer aktu zgonu 48), miał 52 lata, był kowalem, pozostawił po sobie żonę Mariannę z domu Abramowicz.
- Piotr Kęsik – zmarł 27.06.1831 roku (numer aktu zgonu 49), miał 50 lat, był wdowcem.
- Anna Kęsik – zmarła 1.07.1831 roku (numer aktu zgonu 50), miała 23 lata, była panną, córką Piotra i Anastazji Kęsików.
- Mateusz Szczeretka – zmarł 1.07.1831 roku (numer aktu zgonu 51), miał 16 lat, był synem Bartłomieja i Ewy Szczerbetków.
- Agata Szczerbetka – zmarła 05.07.1831 roku (numer aktu zgonu 52), miała 20 lat, była żoną Piotra Szczerbetki, jej zgon został zgłoszony przez m.in. Bartłomieja Szczerbetkę, który trzy dni później sam umarł na cholerę.
- Bartłomiej Szczerbetka – zmarł 08.07.1831 roku (numer aktu zgonu 53), miał 50 lat, był gospodarzem, pozostawił po sobie żonę Ewę z domu Kowalczyk.
- Jan Kruk – zmarł 10.07.1831 roku (numer aktu zgonu 54), miał 70 lat, był wdowcem.
- Salomea Maj – zmarła 13.07.1831 roku (numer aktu zgonu 55), miała 30 lat, była panną, córką nieżyjących Grzegorza i Salomei Majów.
- Agata Kijak – zmarła 21.07.1831 roku (numer aktu zgonu 58), miała 50 lat, była żoną Józefa Kijaka.
- Tekla Molenda – zmarła 04.08.1831 roku (numer aktu zgonu 61), miała 7 lat, była córką Jana i Franciszki Molendów.
- Józef Wydra – zmarł 04.08.1831 roku (numer aktu zgonu 62), miał 2 lata, był synem Łukasza i Marianny Wydrów.
- Franciszka Molenda – zmarła 06.08.1831 roku (numer aktu zgonu 64), miała 35 lat, była żoną Jana Molendy i matką mi.in.: Tekli, Marianny, Stanisława.
- Stanisław Mazur – zmarł 08.08.1831 roku (numer aktu zgonu 65), miał 1,5 roku, był synem Wojciecha i Marianny Mazurów.
- Marianna Molenda – zmarła 09.08.1831 roku (numer aktu zgonu 66), miała 6 lat, była córką Jana i Franciszki Molednów i siostrą Tekli Molendy, zmarłej na cholerę kilka dni wcześniej.
- Jan Molenda – zmarł 10.08.1831 roku (numer aktu zgonu 67), miał 36 lat, był wdowcem, ojcem Marianny i Franciszka, którzy kilka dni wcześniej zmarli na cholerę.
- Grzegorz Kowalczyk – zmarł 11.08.1831 roku (numer aktu zgonu 68), miał 29 lat, pozostawił po sobie żonę Mariannę z domu Namięta.
- Stanisław Molenda – zmarł 12.08.1831 roku (numer aktu zgonu 69), miał zaledwie 3 miesiące, syn Jana i Franciszki Molendów, brat Tekli i Marianny, to najmłodsza ofiara cholery w Gołębiu.
- Bartłomiej Motyczka – zmarł 15.08.1831 roku (numer aktu zgonu 70), miał 70 lat.
- Ewa Motyczka – zmarła 15.08.1831 roku (numer aktu zgonu 71), miała 65 lat, była żoną Bartłomieja Motyczki.
- Józef Motyczka – zmarł 15.08.1831 roku (numer aktu zgonu 72), miał 32 lata, jego rodzicami byli Bartłomiej i Ewa Motyczkowie, a jego żoną Cecylia.
- Jakub Motyczka – zmarł 15.08.1831 (numer aktu zgonu 73), miał 25 lat, jego żoną była Jadwiga z domu Warda.
- Marianna Motyczka – zmarła 15.08.1831 roku (numer aktu zgonu 74), miała 26 lat, była żoną Andrzeja Motyczki.
- Apolonia Wnuk – zmarła 16.08.1831 roku (numer aktu zgonu 75), miała 26 lat, była żoną Józefa Wnuka.
- Szymon Woszczek – zmarł 16.08.1831 roku (numer aktu zgonu 76), miał 17 lat, był synem Stanisława i Marianny Woszczków.
- Wincenty Bąkała – zmarł 16.08.1831 roku (numer aktu zgonu 77), miał 27 lat, pozostawił po sobie żonę Zofię.
- Maciej Bakaj – zmarł 16.08.1831 roku (numer aktu zgonu 78), miał 36 lat, pozostawił po sobie żonę Mariannę z domu Warda.
- Wawrzyniec Woszczek – zmarł 16.08.1831 roku (numer aktu zgonu 79), miał 40 lat, pozostawił po sobie żonę Juliannę z domu Matras.
- Jan Cybula – zmarł 16.08.1831 roku (numer aktu zgonu 80), miał 25 lat, pozostawił po sobie żonę Franciszkę.
- Szymon Bąkała – zmarł 17.08.1831 roku (numer aktu zgonu 81), miał 50 lat, pozostawił po sobie żonę Agnieszkę.
- Szymon Maj – zmarł 17.08.1831 roku (numer aktu zgonu 82), miał 40 lat, pozostawił po sobie żonę Katarzynę.
- Jakub Kijak – zmarł 17.08.1831 (numer aktu zgonu 83), miał 42 lata, pozostawił po sobie żonę Salomelę z domu Michalską.
- Mikołaj Michalski – zmarł 18.08.1831 roku (numer aktu zgonu 84), miał 60 lat, pozostawił po sobie żonę Mariannę z domu Kamola.
- Pudencjanna Matras – zmarła 18.08.1831 roku (numer aktu zgonu 85), miała 50 lat, pozostawiła po sobie męża Mikołaja.
- Ignacy Matras – zmarł 18.08.1831 roku (numer aktu zgonu 86), miał 36 lat, był gospodarzem w Gołębiu, jego żona pochodziła z Wardów.
- Katarzyna Maj – zmarła 18.08.1831 roku (numer aktu zgonu 87), miała 30 lat, pozostawiła po sobie męża Macieja Maja.
- Zofia Warda – zmarła 19.08.1831 roku (numer aktu zgonu 89), miała 60 lat, była wdową.
- Agata Namięta – zmarła 19.08.1831 roku (numer aktu zgonu 90), miała 55 lat, była wdową. Agata Namięta i Zofia Warda zostały wpisne do Księgi Zmarłych jednym wpisem, ale z osobnymi numerami aktu zgonu.
- Urszula Kędziora – zmarła 19.08.1831 roku (numer aktu zgonu 91), miała 45 lat, była żoną Mateusza Kędziory.
- Andrzej Maj – zmarł 19.08.1831 roku (numer aktu zgonu 92), miał 17 lat.
- Jadwiga Molenda – zmarła 20.08.1831 roku (numer aktu zgonu 93), miała 12 lat, jej ojcem był Jan Molenda.
- Michał Osiak – zmarł 20.08.1831 roku (numer aktu zgonu 94), miał 60 lat, był gospodarzem w Gołębiu, jego żoną była Franciszka.
- Marianna Kowalik – zmarła 20.08.1831 roku (numer aktu zgonu 95), miała 54 lata, była wdową.
- Fabian Kęsik – zmarł 20.08.1831 roku (numer aktu zgonu 96), miał 7 lat, jego ojcem był Piotr Kęsik, akt zgonu Fabiana został odnotowany na wspólnym wpisie z Marianną Kowalik.
- Barbara Kędziora – zmarła 20.08.1831 roku (numer aktu zgonu 97), miała 40 lat, była żoną Andrzeja Kędziory.
- Regina Niewiadoma – zmarła 21.08.1831 roku (numer aktu zgonu 98), miała 30 lat.
- Jakub Gowin – zmarł 21.08.1831 roku (numer aktu zgonu 99), miał 47 lat, jego żoną była Rozalia z domu Capała.
- Franciszek Kopeć – zmarł 21.08.1831 roku (numer aktu zgonu 100), miał 25 lat, jego żoną była Józefa.
- Franciszka Szczerbetka – zmarła 22.08.1831 roku (numer aktu zgonu 101), miała 35 lat, jej mężem był Kacper Szczerbetka.
- Justyna Wnuk – zmarła dnia 22.08.1831 roku (numer aktu zgonu 102), miała 54 lata.
- Marianna Cybula -zmarła 22.08.1831 roku (numer aktu zgonu 103), miała 30 lat.
- Jan Warda – zmarł 23.08.1831 roku (numer aktu zgonu 104), miał 40 lat, jego żoną była Anna z domu Bąkała.
- Wojciech Bąkała – zmarł 23.08.1831 roku (numer aktu zgonu 105), miał 17, był synem Szymona Bąkały.
- Feliks Miazga – zmarł 28.08.1831 roku (numer aktu zgonu 109), miał 27 lat, jego żoną była Franciszka z domu Kowalczyk.
- Jakub Kazimierski – zmarł 28.08.1831 roku (numer aktu zgonu 110), miał 32 lata, był kawalerem.
- Agnieszka Kruk – zmarła 01.09.1831 roku (numer aktu zgonu 112), miała 60 lat, była wdową.
- Rozalia Wydra – zmarła 03.09.1831 roku (numer aktu zgonu 113), miała 60 lat, jej mężem był Karol Wydra.
- Wincenty Kopeć – zmarł 04.09.1831 roku (numer aktu zgonu 114), miał 32 lata, jego żoną była Katarzyna z domu Bąkała.
- Apolonia Dobrzyniak – zmarła 01.10.1831 roku (numer aktu zgonu 117), miała 34 lata, jej mężem był Wawrzyniec Dobrzyniak.
- Franciszka Pruchniak – zmarła 02.10.1831 roku (numer aktu zgonu 118), miała 50 lat, była panną.
- Apolonia Wydra – zmarła 02.10.1831 roku (numer aktu zgonu 119), miała 8 lat, jej rodzicami byli Karol i Jadwiga z domu Molenda.
- Teresa Ostolska – zmarła 14.10.1831 roku (numer aktu zgonu 124), miała 20 lat, była panną.
- Karol Miazga – zmarł 29.07.1831 roku (numer aktu zgonu 60), miał 35 lat, jego żoną była Regina z domu Kamola, Karol Miazga był jedyną ofiarą cholery z parafii Gołąb, która nie mieszkała w Gołębiu, był mieszkańcem wsi Skoki.
Strony z aktami zgonów z Księgi Zmarłych z parafii Gołąb, Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 35/1818/0/2.4/63: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów z parafii Gołąb z 1831 roku.
Pod wszystkimi aktami zgonu osób zmarłych na cholerę w parafii Gołąb w 1831 roku widnieje podpis ówczesnego proboszcza gołębskiego ks. Stanisława Ziemiańskiego, który był Księdzem Kanonikiem Katedralnym Lubelskim i Dziekanem Kazimierskim. Warto dodać, że był to duchowny, który pomagał powstańcom, między innymi przewoził tajną pocztę [7]. Zmarł 14 lutego 1835 roku, jego grób znajduje się na cmentarzu przykościelnym tuż przy głównym wejściu na teren kościoła i w tym momencie jest to jedyny widoczny nagrobek na tym cmentarzu.
Jak już to zostało wspomniane wyżej, w czasie trwania epidemii cholery w 1831 roku obowiązywał nakaz grzebania zwłok na oddzielnym cmentarzu. Niestety w Gołębiu dokładnie nie wiadomo, gdzie mogły zostać pochowane ofiary epidemii z 1831 roku. Na mapach z początku XIX wieku jest zaznaczony cmentarz w pobliżu jeziora Nury, cmentarz w tym miejscu istniał już wcześniej przed epidemią cholery, być może w 1831 roku miejsce to pełniło funkcję cmentarza epidemicznego (jest to tylko przypuszczenie).
Śmiertelność w parafii Gołąb w latach 1825-1835
W pierwszej połowie XIX wieku do parafii Gołąb należały następujące miejscowości: Wólka Gołębska, Gołąb, Matygi, Kudłów, Borowa, Skoki, Nieciecz, Niebrzegów, Bonów, Bałtów, Borysów, Kośmin, Strzyżowice. Trudno powiedzieć, jak liczna była to parafia. Podobnie nie jest znana liczba ludności innych wyznań zamieszkująca te okolice. Na przykład w 1781 roku na terenie parafii Gołąb mieszkało 220 osób wyznania mojżeszowego [8]. Niestety nie wiadomo, jak ta liczba zmieniała się w kolejnych latach oraz ilu Żydów z Gołębia umarło z powodu cholery.
Natomiast liczna zgonów osób wyznania rzymskokatolickiego w Gołębiu w latach 1825-1835 prezentuje się w następujący sposób: w 1825 roku w parafii Gołąb zanotowano 64 zgony, w 1826-80 zgonów, 1827-99 zgonów, 1828-121 zgonów, 1829-111 zgonów, 1830-90 zgonów, 1831-154 zgony, 1832-135 zgonów, 1833- 90 zgonów, 1834-81 zgonów, 1835-88 zgonów.
Od 1826 roku nastąpił spory wzrost liczny zgonów wśród osób należących do parafii Gołąb. Jak duże były zniszczenia i straty ludnościowe, świadczy liczba zgonów z 1831 roku: 154 osoby, to zdecydowanie największa ilość osób zmarłych od lat w Gołębiu. W kolejnym roku, czyli w 1832 w parafii Gołąb zmarło 135 osób, tylko o 19 osób mniej niż w czasie epidemii. To również nie jest przypadkowa liczba. Tak duża śmiertelność w porównaniu do poprzednich lat świadczy o tym, jak bardzo te tereny zostały zniszczone w czasie powstania listopadowego. W okresie walk w latach 1830-1831 w Gołębiu nie odbyła się żadna wielka bitwa. Miała tu miejsce tylko potyczka wspomniana wyżej. Te straty wśród ludności związane są z przemarszami i postojami wojsk rosyjskich i polskich. W czasie powstania listopadowego w Gołębiu przeprawiano się przez Wisłę, a stacjonujące tu wojska rozstawiały swoje obozy na polach i często w ogóle maszerowały wzdłuż pół, rosyjscy żołnierze okradali polskich gospodarzy z inwentarza żywego, a stacjonując wojska polskie trzeba było wyżywić. W województwie lubelskim wszędzie na trasie przemarszu wojsk straty wśród mieszkańców były podobne. Wśród chłopów panowała jeszcze większa bieda niż zwykle. W kolejnych latach, czyli w 1833, 1834, 1835 roku liczba zgonów w parafii Gołąb maleje. Sytuacja ekonomiczna trochę się poprawiła (trochę, ponieważ mieszkańcami Gołębia w zdecydowanej większości byli ubodzy chłopi, a ich rodziny były bardzo liczne i wielopokoleniowe).
W 1830 roku udzielono 31 błogosławieństw ślubów, w 1831 roku w parafii Gołąb zawiązało się tylko 13 małżeństw, natomiast w 1832 roku aż 60 par połączono węzłem małżeńskim, a w 1833 roku było 40 ślubów. Jeśli chodzi o urodzenia, to w parafii Gołąb w 1830 roku urodziło się 135 dzieci, w 1831 roku – 88, w 1832 roku – 113, a w 1833 aż 154 dzieci.
Najtrudniejszym rokiem dziesięciolecia 1825-1835 dla mieszkańców Gołębia bez wątpienia był rok wojny i epidemii, czyli 1831.
Przypisy:
- Jan Skarbek, Województwo lubelskie w powstaniu listopadowym 1830-1831, część 2, Lublin 2013, s. 217.
- Tamże, s. 218.
- Tamże, s. 219.
- Tamże, s. 220-222.
- Zob. http://golabnadwisla.pl/2016/11/30/powstanie-listopadowe-w-golebiu/.
- Archiwum Państwowe w Lublinie, sygn. 35/1818/0/2.4/63: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów z parafii Gołąb z 1831 roku.
- Jan Skarbek, Województwo lubelskie w powstaniu listopadowym 1830-1831, część 2, dz. cyt., s. 141.
- Ks. Jaromir Wilczak SCJ, Szkic historyczny parafii Gołąb do 1790 roku, Stadniki 1990, s. 103.