Droga między polami borowińskimi, 2019, fot. M.D.
Borowina jest położona po prawej stronie Wisły, przy trasie Puławy–Dęblin, między wsiami Gołąb i Matygi, w gminie Puławy, w powiecie puławskim, w województwie lubelskim. Osada leży na dawnej skarpie piaskowej, jest otoczona lasem i pasem mokradeł, którym biegnie ciek Nur łączący pobliskie jeziora: Nury i Borowiec, odnogi dawnego koryta Wisły, przebiegającego tędy w XV wieku[1]. Nazwa miejscowości Borowina wywodzi się prawdopodobnie od licznych bagien i torfowisk, które znajdują się w pobliżu lub od nazwy terenu leśnego. Lustracje z XVII i XVIII wieku określają położenie tych jezior: „Są też jeziora, jedno we wsi Gruska nazwane, drugie w lesie Bobrowiec, a trzecie Lednicza (?) w pastewniku dworskim”[2].
W tej okolicy znajdował się las sosnowy, odnotowany w Opisie Starostwa Gołębskiego w 1771 roku. Las ten należał do dworu w Gołębiu. W lesie tym poddani dworscy mieli prawo wolnego wyrębu. W 1771 roku w jego okolicach znajdowały się dwa pola należące do dworu, jedno o nazwie niwa głodna, a drugie niwa nowa. Jeziora na tym terenie również opisano jako całe dworskie i wtedy nazywały się Ludnica (zapewne chodzi o dzisiejsze jezioro Nury) oraz Bobrowiec (dziś Borowiec)[3].
W 1843 roku do dóbr dęblińskich należących do rosyjskiego namiestnika Królestwa Polskiego generała marszałka polnego Iwana Paskiewicza, nazywanych Iwanowskim Siołem[4], został włączony majątek w Borowej pod Dęblinem razem ze wsiami Kudłów[5] i Matygi (wioski te należały do parafii w Gołębiu, ale nie wchodziły w skład starostwa w Gołębiu[6]). Właśnie te historyczne Matygi (istniejące od XV wieku lub wcześniej, pierwotna nazwa tej wsi to Rybaki) były położone w tym miejscu, gdzie dziś znajduje się wieś Borowina.
Historia osady Borowina zaczyna się w II połowie XIX wieku. W aktach metrykalnych parafii Gołąb po raz pierwszy nazwa Borowina została wymieniona w latach 60. XIX wieku. Mowa o parobkach lub wyrobnikach z folwarku Borowina[7]. Od tego czasu widać wzrost liczby mieszkańców tej osady. Dzierżawcą ziem borowińskich i matyckich był Marcin Mierzejewski. Wybudowany w 1850 roku pałac w Nowym Dęblinie został przeniesiony do Borowiny w 1905 roku. Budynek w niezmienionej formie zewnętrznej znajduje się tu do dzisiaj.
W 1923 roku folwark Borowina został przejęty przez Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, a w 1925 roku w majątku Borowina została założona Stacja Zootechniczna, jej pierwszym kierownikiem był prof. Zdzisław Zabielski. Rodzina Mierzejewskich dzierżawiła grunta majątku państwowego nazywane Kolonią Borowina (znajdującą się prawdopodobnie na miejscu nieistniejącej wsi Kudłów, czyli na skraju obecnej wsi Matygi w kierunku wsi Borowa). W 1933 roku Kolonię Borowina o obszarze 15 ha 8740 m² za kwotę 30368 zł 38 gr nabyła Maria Elżbieta Kłobukowska, córka Marcina Mierzejewskiego[8].
Trzystuletni dąb w Borowinie, marzec 2020, fot. M.D.
W 1935 roku rozpoczęła się budowa lotniska w Borowinie-Gołębiu, obiekt należał do Szkoły Podchorążych Lotnictwa (SPL) w Dęblinie. Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 w Dęblinie składało się z lotniska garnizonowego w Dęblinie, lotnisk szkolnych w Zajezierzu, Borowinie-Gołębiu, Ułężu i Podlodowie oraz lotnisk polowych (lądowisk) w Klikawie koło Góry Puławskiej i w Żyrzynie, a także z poligonu i lądowiska w Bonowie. Lotnisko w Borowinie-Gołębiu powstało na terenie pogranicznym dwóch wsi: Borowiny i Gołębia. Podchorążowie XIII i XVI „promocji” na tym lotnisku przechodzili kurs podstawowego pilotażu na samolotach PWS-26. Przed wojną szkolili się tu piloci, którzy zapisali się na kartach historii polskiego i światowego lotnictwa, należeli do nich m.in.: Edward Franciszek Jaworski, Stanisław Bochniak, Bolesław Gładych, Tadeusz Andersz, Władysław Potocki. Lotnisko zostało zbombardowane pierwszy raz 2 września 1939 roku, a w drugiej połowie września zostało zajęte przez Niemców.
Łąki na terenie byłego lotniska w Borowinie-Gołębiu, czerwiec 2019, fot. M.D.
Jedyna pozostałość po infrastrukturze lotniska w Borowinie-Gołębiu, czerwiec 2019, fot. M.D.
W czasie II wojny światowej Borowina była miejscem akcji partyzanckich. 16 maja 1944 roku partyzanci z oddziału AK „Przepiórki” i „Zagończyka” rozbroili we wsi niemieckie posterunki i zabrali z nich amunicję, broń i umundurowanie. W odwecie za jedną z akcji partyzanckich Niemcy uwięzili na Majdanku czterech mężczyzn z Borowiny, ale dzięki staraniom prof. Zabielskiego, dwóch mężczyzn uwolniono. W czasie walki o przyczółki pod Dęblinem i Puławami, w nocy z 1 na 2 sierpnia 1944 roku, rozlokowana pod Borowiną jedna kampania 3 Pułku Piechoty, dla odwrócenia uwagi Niemców od głównego miejsca działań, czyli próby przekroczenia Wisły pod Młynkowem przez żołnierzy z 1 Dywizji Piechoty, podjęła próbę forsowania rzeki w rejonie Kolonii Borowina. Żołnierze pod dowództwem gen. Karola Świerczewskiego pseudonim „Walter”, działali bez wsparcia technicznego i przeprawa przez Wisłę odbywała się na własnoręcznie wykonanych tratwach lub zdobytych materiałach w tym celu (m.in. na drzwiach ze stodoły z folwarku Matygi). Wobec silnego nurtu obie próby przerzucenia sił na zachodni brzeg Wisły nie powiodły się. W czasie wojny stanowiska artylerii były rozlokowane na wzgórzu przy gospodarstwie Borowina, na tzw. „Wilczych Dołach”. Stacja Zootechniczna funkcjonowała w Borowinie w czasie okupacji niemieckiej. W lipcu 1944 roku Niemcy zarządzili wywóz zwierząt i zapasów z magazynów z Borowiny w stronę niemieckiej granicy. Dzięki współpracy z kolejarzami ten transport nie doszedł do skutku[9].
Po II wojnie światowej gospodarstwo w Borowinie zmniejszyło się o dwie trzecie gruntów, które oddano na likwidację serwitutów okolicznych wsi oraz na utworzenie wsi Matygi (obecna wieś znajduje się na miejscu dawnego folwarku Matygi, w przeszłości Borowina i Matygi stanowiły jedno sołectwo). Pozostałe grunta nadal należały do Instytutu w Puławach, a od 1956 roku do Rolniczego Rejonowego Zakładu Doświadczalnego w Końskowoli, który w 1975 roku został przemianowany na Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego (WOPR). W 1990 roku po likwidacji gospodarstw WOPR-u powstało Państwowe Przedsiębiorstwo Rolne.
Przypisy:
[1] Zob. Zmiany biegu koryta Wisły poniżej Puław [rysunek w:] Leszek Starkel, Historia Doliny Wisły od ostatniego zlodowacenia do dziś, Warszawa 2001, s. 108. „Jezioro Nury ma około 4 ha powierzchni, wody jeziora zawierają dużą ilość związków biogennych (m.in. azotanów, siarczanów, fosforanów), brzegi jeziora otoczone są pasem szuwaru trzcinowo-pałkowego”. Zob. Gmina Puławy owocnie nad Wisłą, red. Grażyny Hołubowicz-Kliza, Puławy–Góra Puławska 2013, s. 277.
[2] Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej AGAD), Metryka Koronna, sygn. Lustracje, dz. XVIII, 33, Lustratia Mało Polska Dobr JKM w Woiewodztwie Sandomirskim 1629, Dzierżawa Gołąb odłączona od Starostwa Stężyckiego.
[3] AGAD, 1/7/0 Archiwum Skarbu Koronnego, 11 ASK LVI – Inwentarze Starostw, Inwentarz Starostwa Gołąbskiego, Województwo Lubelskie, sygn. 75.
[4] Do dóbr klucza dęblińskiego należały: miasteczko Bobrowniki, folwark Dęblin, Wymysłów oraz wsie: Modrzyce, Mierzączka, Żdżary, Kleszczówka, Masów, Podwierzbie, Niebrzegów, Sędrowice, Grondowa, Moszczanka i Lassonia. W 1845 roku car Mikołaj I nadał Iwanowi Paskiewiczowi dobra Gołąb: folwark i wieś Gołąb, wieś Wólka Gołębska z siedzibą włościańską w tejże wsi Rzepką, z gruntami na Borowiu, wioski Skoki, Nieciecz, Bonów, folwark i wieś Bałtów, sołectwo we wsi Bałtów, obręb Wronów (składający się z obrębu Oleśniak, Witne Góry i na szerkiem). Dobra klucza dęblińskiego i dobra klucza gołębskiego oraz majątek Borowa ze wsiami Kudłów i Matygi stanowiły Majorat Książąt Warszawskich Hrabiów Paskiewiczów Erywańskich p.n. Sioło Iwanowskie. Zob. „Kurier Warszawski” 1850, nr 85 (28 marca).
[5] Wieś należała do parafii Gołąb. Zniknęła z map w połowie XIX wieku, zapewne zniszczona przez Wisłę. Zob. Kudłów, [hasło w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, http://www.slownik.ihpan.edu.pl [dostęp: 17.01.2017].
[6] Od drugiej połowy XVI wieku do lat 40. XIX wieku w Gołębiu istniało starostwo niegrodowe, które było oddawane w dzierżawę lub dożywotnie użytkowanie ważnym urzędnikom państwowym. W skład starostwa wchodziły: dwór, folwark i wieś Gołąb, wieś i folwark Bałtów oraz wioski: Wólka Gołębska, Gromki (do II połowy XVIII wieku), Bonów, Skoki i Nieciecz.
[7] Nazwiska notowane w aktach metrykalnych mieszkańców Borowiny to np.: Adamczyk, Walaszek, Kruszewski, Żmuda, Kiełsznia, Łukasik, Michalski, Kowalski, Polewicz, Skrzypiec, Bałtowski, Urbanowicz, Kułaga, Kamola, Gregorczyk, Kasprzak, Kijak, Krajewski, Szafraniak, Szczerbetka, Kursa, Kowalczyk, Kurzyp, Narowski, Jóźwicki, Chyła, Kołtun, Kalbarczyk, Parus, Kwiatkowski, Przewłoka, Kupidura, Dzadza, Cieloch, Głuszek, Maćkula, Molenda, Rogala, Witosław, Jezuita, Jończyk, Kucharski, Matysiak, Michalik, Gnyszka, Majchrzak, Stępień, Sekuła, Jakubicz, Zybura (na podstawie zachowanych ksiąg metrykalnych z lat 60. XIX wieku do 1945 roku z parafii Gołąb).
[8] Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Urząd Wojewódzki Lubelski nr 35/403/0, seria 6.8 Dopływy, (Orzeczenia w sprawie przeniesienia praw własności działek z majątku państwowego Kolonia Borowina, powiat puławski), sygn. 2988.
[9] Zob. Gmina Puławy owocnie nad Wisłą, s. 200-201.
***
Tekst jest fragmentem książki M. D. Lotnisko Borowina-Gołąb. Okruchy pamięci, Puławy 2020.